Autyzm to wciąż zagadkowe zaburzenie, którego nawet najlepsi specjaliści nie znają w stu procentach. Obecnie coraz częściej mówi się o Spektrum Autyzmu, czyli o różnych zaburzeniach charakteryzującymi się cechami autystycznymi (między innymi autyzm dziecięcy, autyzm atypowy, zespół Aspergera). Są one ze sobą ściśle powiązane i czasem trudno wyznaczyć granice między jednym a drugim.
Nie ma jednoznacznej przyczyny pojawienia się autyzmu. Czasami rozwija się już od pierwszych miesięcy (tak! Nawet u 9 miesięcznego dziecka można zauważyć niepokojące sygnały), a czasami pojawia się nagle i gwałtownie, dosłownie z dnia na dzień. Nie ma również jednoznacznych cech, które świadczą o tym zaburzeniu. Mylnie sądzi się, że jeśli dziecko patrzy w oczy lub lubi się przytulać to autyzmu nie ma. Albo jeśli nie ma dziwnych upodobań, to nie jest to zespół Aspergera. To zbyt szerokie pojęcie, by mogło być diagnozowane jak np. angina (jest czerwone gardło i gorączka, jest więc angina).
Jednym z największych problemów dotyczących autyzmu to zbyt późna diagnoza. Rodzice często nie zdają sobie sprawy, że dziecko wykazuje cechy autystyczne. Na przykład myślą że jest zbyt uparty i buntowniczy, a tymczasem to wina zaburzeń w rozwoju. Późna diagnoza to małe szanse na prawidłową stymulację i terapię. Zachowania autystyczne z wiekiem mogą się utrwalać i nasilać, wtedy szanse na prawidłowy rozwój są niewielkie. Pojawiają się mocniejsze zachowania agresywne i autoagresywne, dziecko bardziej zamyka się w swoim świecie. Często w takich sytuacjach potrzebne jest już wspomaganie farmakologiczne.
Oczywiście nie winię tutaj rodziców, bo nie każdy przecież jest specjalistą od rozwoju dziecka. Rodzice mają prawo nie znać cech autystycznych i innych całościowych zaburzeń w rozwoju. Od tego są psycholodzy dziecięcy i psychiatrzy. Tutaj jednak następuje duży problem. Bowiem, jeśli rodzic nie zauważył nic niepokojącego u swojego dziecka ( a jeśli nie zna cech autystycznych to nie zauważy) to nie zgłosi się do specjalisty. Nie ma więc szansy na diagnozę. Nawet nauczyciele w przedszkolach nie zawsze potrafią odróżnić „niegrzeczne dziecko” od dziecka z zaburzeniami w rozwoju. Nie można więc liczyć tylko na przedszkole. Lepiej wziąć sprawy w swoje ręce i samodzielnie poznać i nauczyć się wychwytywać sygnały w zachowaniu dziecka. Jakie cechy powinny więc nas niepokoić? Najlepiej będzie rozdzielić je ze względu na wiek. Bowiem w każdym okresie życia pojawia się coś innego.
Dzieci poniżej 16-go miesiąca
Zazwyczaj nie prowadzi się diagnozy autyzmu dzieci w tym wieku. Specjaliści uspokajają, że jest jeszcze zbyt wcześnie. Nawet podstawowy test przesiewowy na zagrożenie autyzmem (MCHAT-R) jest dostępny od 16miesiąca. Nie zgadzam się jednak z tym założeniem, ponieważ już młodsze dzieci mają silne sygnały o zagrożeniu pojawienia się tego zaburzenia. Często gołym okiem widoczne są niepokojące cechy. Spójrzmy co powinno zaniepokoić rodziców:
Niepokojące zachowania w tym wieku to:
- Brak patrzenia w twarz rodziców.
- Niezauważanie obecności drugiej osoby, rodziców. Dziecko nawet nie reaguje na wejście mamy, jest obojętne.
- Jednostajne zabawy. Tutaj mam na myśli zupełnie bezcelowe zabawy trwające bardzo długi czas, takie jak: kręcenie kółkiem, jeżdżenie samochodzikiem w tą i z powrotem, układanie klocków w rządku, dotykanie przedmiotów i obracanie ich przy oczach. Szczególną uwagę powinny też zwrócić sytuacje w których dziecko zajmuje się sobą przez kilka godzin.
- Lękowe reakcje na dźwięk, szum. Oczywiście w tym wieku głośny, nagły dźwięk jest naturalny, jednak jeśli jest to zwykłe stuknięcie kubka o stół lub wyjęcie przedmiotu to sygnał do rozwijającej się nadwrażliwości.
- Brak odpowiadania uśmiechem na uśmiech.
- Brak wskazywania paluszkiem.
- Brak prób komunikacji werbalnej (gaworzenia, wydawania dźwięków w celu zwrócenia na siebie uwagi, pojedynczych słów).
- Nieustanny płacz i krzyk.
- Brak wspólnego pola uwagi (dziecko nie potrafi spojrzeć na to co my patrzymy, np. przy wspólnej zabawie).
- Duża niechęć do dotyku mamy, taty. Niechęć do masażyków, głaskania, ubierania się.
Występowanie powyższych zachowań nie świadczy od razu o autyzmie, ale może być sygnałem do rozwijania się tego zaburzenia. Im więcej nieprawidłowych zachowań, tym większe ryzyko. W takiej sytuacji polecam zwrócenie się do psychologa, żeby rozwiać wątpliwości. Dobry psycholog powinien nie tylko wyjaśnić rodzicom, czym jest autyzm, ale i opracować specjalne ćwiczenia, które pomogą zahamować niepokojące cechy oraz zniwelować opóźnienia. W tym wieku rodzice sami mogą ćwiczyć w domu z dzieckiem według wskazówek psychologa.
Dzieci powyżej 16-go miesiąca
Dla dzieci między 16 – 30 miesiącem życia dostępny jest bezpłatny przesiewowy test w kierunku wykrycia zagrożenia autyzmem. Test dostępny jest na stronie internetowej http://www.badabada.pl/ i rekomendowany jest dla każdego dziecka w tym przedziale wiekowym. Jeśli wyniki są niepokojące to powinniśmy się zgłosić jak najszybciej do psychologa dziecięcego, który powtórzy test oraz zrobi jego pogłębioną wersję, by potwierdzić lub wykluczyć zagrożenie. Wykrycie autyzmu w tym wieku jest już jak najbardziej możliwe i w takim wypadku powinna być rozpoczęta natychmiastowa, intensywna terapia. Tylko szybka reakcja rodziców umożliwi pomoc dziecku i pozwoli na lepszy rozwój.
Oprócz testu trzeba także obserwować dziecko w codziennych sytuacjach. Niektórych zachowań lekarz bądź psycholog nie jest w stanie zaobserwować w swoim gabinecie. Tutaj niezbędna jest wiedza i obserwacja rodziców.
Niepokojące zachowania w tym wieku to:
- Brak lub unikanie kontaktu wzrokowego.
- Brak komunikacji werbalnej (dziecko nie sylabizuje, nie mówi prostych wyrazów typu „mama”, „tata”, „baba”).
- Dziecko nie nawiązuje żadnego kontaktu z dorosłym, bądź unika tego kontaktu.
- Brak umiejętności naśladowania ( typu machanie, klaskanie, kosi kosi, a kuku, uderzanie w bęben).
- Brak zabaw tematycznych i społecznych (dziecko nie umie wykorzystać zabawek ze względu na ich przeznaczenie, na przykład łyżeczką nie karmi misia, samochodem nie jeździ tylko obraca go i kręci kółkami).
- Pojawiają się wybiórczości w jedzeniu ( tutaj może to też być sygnał do alergii pokarmowych bądź innych trudności dziecka).
- Nadwrażliwość na dotyk (dziecko nie lubi być przytulane, dotykane, głaskane. Unika dotykania różnych faktur, nie lubi się brudzić, nie chce bawić się w piasku).
- Nadwrażliwość słuchowa ( strach przed dźwiękami, które nie są nawet głośne i nagłe).
- Brak wskazywania palcem.
- Brak wspólnego pola uwagi (dziecko nie potrafi spojrzeć na to co my patrzymy, np. przy wspólnej zabawie).
- Brak zainteresowania innymi dziećmi (w tym wieku dziecko nie musi się wspólnie bawić z rówieśnikami, ważne jednak żeby zauważało ich obecność, obserwowało, było zainteresowane).
- Zachowania autoagresywne (uderzanie głową w podłogę, drapanie się, bicie siebie, gryzienie itp.).
Dzieci powyżej 3 lat
W tym wieku autyzm jest już zazwyczaj widoczny dla specjalistów. Zachowania autystyczne są już ukształtowane i mogę się tylko pogłębiać. Jest też duża szansa, że problemy zaczną być zauważane również przez inne osoby, mające kontakt z dzieckiem takie jak nauczyciele, dziadkowie, sąsiedzi. W tym wieku powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na niepokojące cechy, które wymieniłam w poprzednich dwóch przedziałach wiekowych (do 16go miesiąca życia oraz od 16 miesiąca życia).
Ponadto w tym wieku mogą pojawić się nowe, niepokojące zachowania takie jak:
- Brak umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych.
- Niechęć do innych dzieci (dziecko zawsze wybiera zabawę samotną).
- Tendencję do wyłączania się, zamyślania (na przykład patrzy się w okno przez kilkadziesiąt minut).
- Opóźniony rozwój mowy, mowa „dziwna” bez intonacji, używanie nieodpowiednich słów.
- Zachowania agresywne i autoagresywne.
- Zaburzenia integracji sensorycznej (w tym nadwrażliwość na dotyk i dźwięk).
- Nieadekwatne zachowania emocjonalne (na przykład głośny śmiech w przykrych sytuacjach).
- Brak przewidywania skutków swojego zachowania (oczywiście na poziomie dziecka 3 letniego).
- Brak podstawowej empatii i rozumienia innych osób.
Jak widać, zachowania autystyczne są bardzo złożone i niejednoznaczne. Jeśli zaobserwujemy tylko jedno zachowanie, to nie musi oznaczać autyzmu. Natomiast im większe nasilenie niepokojących cech, tym większe prawdopodobieństwo całościowych zaburzeń rozwoju, dlatego polecam udanie się do psychologa w sytuacji, kiedy zauważymy jedno, dwa niepokojące nas zachowania. Zawsze lepiej wykluczyć autyzm, niż zbyt późno go rozpoznać.
Drodzy rodzice, obserwujcie swoje dzieci. Patrzcie, czy niepokojące zachowanie jest wynikiem konkretnej przyczyny, czy rozwija się bezpodstawnie. Obserwujcie również, czy występują cofania się w rozwoju. Jeśli wasze dziecko nauczyło się konkretnej umiejętności ,a nagle ją straciło ( nie powraca przez ponad 10 dni) to jest to silny sygnał! Tylko uważna obserwacja rodziców jest w stanie pomóc we wczesnym wykryciu tego tajemniczego zaburzenia. Wczesna diagnoza to wczesna terapia i o wiele większe szanse na pomoc dziecku! Pamiętajmy o tym.
Opracowała:
Anna Kańciurzewska
psycholog dziecięcy
